Türkmen halkynyň Milli Lideri, Türkmenistanyň Halk Maslahatynyň Başlygy Gurbanguly Berdimuhamedowyň bellemegine görä, Türkmenistan we türkmen halky barada giňişleýin maglumatlary ýaýratmak, ýurt bilen giňişleýin tanyşmak üçin çäreler geçirmek türkmen diplomatiýasynyň gönüden-göni jogapkärçiligindedir.
Türkmenistanyň Daşary işler ministrliginiň Halkara gatnaşyklary institutynyň mugallymy Tylla Babaýewa «Vestiabad.ru» habarlar gullugyna beren interwýusynda Türkmenistanyň medeni diplomatiýasyny durmuşa geçirmekde halkara gurluşlar bilen hyzmatdaşlygy ösdürmäge uly üns berýändigini aýtdy. Medeni we ynsanperwer gatnaşyklarda TÜRKSOÝ bilen hyzmatdaşlyk hem möhüm orny eýeleýär, onuň işi türki dilli döwletleriň arasyndaky gatnaşyklary berkitmäge gönükdirilendir.
Bu ugurda Prezident Serdar Berdimuhamedow hem-de türkmen halkynyň Milli Lideri, Türkmenistanyň Halk Maslahatynyň Başlygy Gurbanguly Berdimuhamedow uly işleri durmuşa geçirip gelýär. Şonuň netijesinde hem, Gahryman Arkadagymyza «Türki dünýäsine ýokary hyzmatlary üçin» atly medal gowşuryldy.
Türk dünýäsiniň medeni paýtagty
Uzak taryhy döwürde türki dünýäsi medeniýetiň we beýik siwilizasiýalaryň döremegi hem-de gülläp ösmegi üçin bir merkezdi. Şolardan biri-de dünýä taryhynyň, medeniýetiniň we siwilizasiýasynyň ösüşine uly täsir eden Änew şäheridir. Türkmenistanyň medeni mirasynyň iň ýokary gymmatlygynyň halkara derejesinde ykrar edilmegi — Bursada (Türkiýe) TÜRKSOÝ-a agza ýurtlaryň medeniýet ministrleriniň 39-njy mejlisine gatnaşyjylaryň biragyzdan kabul eden karary bilen, Änew şäheri 2024-nji ýylda türki dünýäsiniň medeni paýtagty diýlip yglan edildi.
«Türki dünýäsiniň medeni paýtagty» taslamasy türk halklarynyň medeniýetini halkara giňişliginde yglan etmäge mümkinçilik berýär. Bu at şäheriň taryhy we medeni mirasynyň ykrar edilmegini, şeýle hem türki halklar üçin ähmiýetini görkezýär. Milli medeniýetler bilen siwilizasiýalaryň arasyndaky özara gepleşik, ikitaraplaýyn gatnaşyklary pugtalandyrmak bilen birlikde, ýurtlaryň syýasy, ykdysady we medeni taýdan ýakynlaşmagy üçin aýratyn ähmiýete eýedir.
Şeýlelikde, Änew şäheri ýylyň dowamynda dürli çäreler arkaly medeni we ylmy işleriň dürli ugurlaryndan bolan adamlary özüne çekýän merkez bolar.
Gadymy siwilizasiýanyň ojagy
Amatly geografiki ýerleşişi sebäpli häzirki Türkmenistanyň çägi gadymy siwilizasiýalaryň mekany, söwda ýollarynyň we Günbatar bilen Gündogaryň medeni däpleriniň kesişýän ýeri bolupdyr.
Aşgabatdan birnäçe kilometr uzaklykda meşhur depeleriň ikisi bar. Arheolog R.Pampelliniň ýolbaşçylygyndaky ekspedisiýa tarapyndan geçirilen gazuw-agtaryş işleriniň çäginde bu ýerdäki köp sanly eserleriň arasynda gadymy obalaryň ýaşaýjylarynyň adamzat taryhynda ilkinji gezek ösüp başlandygy baradaky subutnamalar bilen meşhurdyr. Bu ýerde adamzat taryhynda ilkinji gezek ýerli gadymy obalaryň ýaşaýjylary bugdaý we arpa ösdürip ýetişdiripdirler we ak bugdaýyň unundan çörek bişirip başlapdyrlar. Şol sebäpli hem, Änew şäherçesi özboluşlylygy bilen tapawutlanýar. Sebäbi onda siwilizasiýalar iň ýokary derejä ýetýär we birnäçe asyryň dowamynda pese gaçýar, ýöne Änew miladydan öňki 4-nji müňýyllykdan bäri bar.
Bu gadymy şäherçäniň harabalyklaryny 1904-nji ýylda häzirki Türkmenistanyň günorta sebitlerinde geologiki gözlegleriň dowamynda meşhur amerikaly arheolog Rafael Pampelli tapdy. Soňra bu ekspedisiýanyň netijeleri ylmy dünýä üçin «şowhun döretdi» we «Änew medeniýeti» diýen düşünje ylmy dolanyşyga girizildi. 5 müň ýyllyk taryhy bolan bugdaý däneleriniň galyndylary Änewiň günortasyndaky kömür gatlagynda saklanyp galypdyr, häzirki wagtda «Ak bugdaý» muzeýinde şol bugdaý däneleri saklanýar.
Arheologiki tapyndylar oba hojalygy we maldarçylyk bilen meşgullanýan Änew şäheriniň ýaşaýjylarynyň durmuşyny tassyklady. Gadymy binalaryň galan böleklerinden Änew binagärlik we gurluşyk pudagynyň gaty ösendigini aýdyp bileris. Binalar ýüzlerçe metr aralykda ýerleşýän binalary birnäçe hatar diwar bilen gurşalypdyr. Gadymy şäheriň ösüşiniň bu tapgyry gaty gyzykly. Bu binagärligiň jemgyýet ösüşiniň gaty ýokary derejesini görkezýär. Gurluşyklar b.e. öň 5-nji müňýyllyklara degişlidir. Bu döwürde çöli gülläp ösýän «oazise» öwürmek üçin çylşyrymly suwaryş ulgamy döredildi.
Änewiň gadymy ýaşaýjylarynyň ýokary medeniýeti b.e. öň 3-4-nji müňýyllyklara degişli keramikanyň ajaýyp mysallary bilen tassyklanýar. Küýzegärçilik önümleriniň galyňlygy 3,2 mm-den geçmeýär. Arheologlar keramikadan başga-da, 4100 ýyl ozal köp sanly metaldan we süňkden ýasalan önümleri tapdylar.
Syýahatçylyk merkezi
«Ak bugdaý» muzeýi türkmen halkynyň ata-babalarynyň ruhy däplerine ygrarlylygynyň nyşanyna öwrülip, oba hojalygynyň döreýşi barada özboluşly eksponatlary öz gözleri bilen görmek isleýän daşary ýurt myhmanlar üçin özüne çekiji ýerdir. Köpetdagyň eteginde gülläp ösen binagärlik keşbinde asmana uzalyp gidýän uly altyn sünbül bilen jäheklenen bugdaý bogdagyny ýada salýan özboluşly bina 2005-nji ýylda Aşgabadyň golaýyndaky tebigy depäniň üstünde guruldy. 14 müň inedördül metr meýdandaky üç gatly binada türkmen oba hojalygynyň gelip çykyşy we ösüşi barada gürrüň berýän sergiler bar.
Rafael Pampelliniň ekspedisiýasy tarapyndan 1904-nji ýylda açylan 5 müň ýyllyk bugdaý däneleridir. Köpetdag jülgesiniň beýleki oba hojalygyndaky tapyndylar hem şu ýerde görkezilýär. Uzak geçmişiň başga-da köp subutnamalaryna seredeniňde, gadymy daýhanlaryň ekin meýdanlaryny ösdürip ýetişdirendiklerini, müňlerçe ilatly ýerleri eklemäge ukyply ekinleri ösdürip ýetişdirmek üçin çylşyrymly suwaryş ulgamlaryny döredendigini göz öňüne getirip bolar. Muzeýde bugdaýyň iki ýüzden gowrak görnüşi, şol sanda 42 sany gadymy görnüş bar. Ylmy we amaly konferensiýalar, halkara forumlar bu ýerde yzygiderli geçirilýär.
Änew şäheri zyýarat mekanydyr. Gözlegçiler we jahankeşdeler üçin iň meşhur ýer orta asyr metjidiniň harabalyklarydyr. Binanyň köp bölegi 1948-nji ýyldaky ýer titremesi bilen weýran boldy. Şeýle-de bolsa, binagärlik ýadygärligi hökmünde ähmiýetini saklamak bilen şu güne çenli bu ýer iň meşhur hem mukaddes ýerleriň biri bolmagynda galýar. Bu toplum dört gurluşy öz içine alýardy: metjit, öňündäki mazar daşy we beýik gümmezli zallary bolan iki sany uly bina.
Seýit Jemaleddin metjidi bezegleriniň özboluşlylygy bilen beýleki taryhy ýadygärliklerden tapawutlanýar. Yslam binalary üçin haýwanlaryň we mifiki jandarlaryň şekilleri adaty bolmasa-da, bu ýerde esasy arçanyň üstünde iki sany aždarhanyň şekilini görmek bolýar, taryhçylaryň pikiriçe, bu ýerli taýpalaryň «totemleridir». Gözlegçiler metjitde şeýle üýtgeşik şekiliň peýda bolmagynyň sebäbi barada uzak wagtlap pikir etdiler.
Aždarhanyň şekili gadymy Baktriýada we Margianada meşhur bolan ýylanlary ýada salýar, ýerasty dünýäden çykyp, «ýagyş aždarhalary» diýlip atlandyrylýan suwy alamatlandyrýar. Aždarha hasyllylygy, ýaşaýşyň döreýşini we geljek bahary alamatlandyrýar. Arheologlar medeniýeti, sungaty öwrenijiler bolsa aždarha şekilleriniň gelip çykyşyny, Gündogar sungatynyň taryhyna gaýdýan dizaýn elementlerinde ulanylmagyny öwrenýärler. Ýöne Änew metjidiniň bezeginde türkmen halkynyň özboluşly çeperçilik däpleri aýdyň bolup biler.
Medeni wakalar dost-doganlygyň köprüsi hökmünde
Änew şäheriniň 2024-nji ýylda türki dünýäsiniň medeni paýtagty hökmünde yglan edilmegine bagyşlanan çärelere şu ýylyň 6-njy ýanwarynda geçirilen Türkmenistanyň Hökümet mejlisinde garaldy. Maksatnama türki ýurtlarynyň medeni işgärleriniň gatnaşmagynda forumlary, sergileri we konsertleri öz içine alýar. «Türk dünýäsiniň medeni paýtagty — 2024»-iň açylyş dabarasy mart aýynda geçiriler. Dabara Ahal welaýatyndaky «Türkmeniň ak öýi» binasynda bolar.
Bu ýerde doganlyk ýurtlaryň wekilleriniň gala konserti, suratkeşleriň, suratçylaryň eserleriniň sergisi hem guralar. Aprel aýynda metbugat wekilleri üçin Türkmenistanyň gözel ýerleri, maý aýynyň ahyrynda TÜRKSOÝ-a agza ýurtlaryň syýahatçylyk agentlikleriniň wekilleri üçin maglumat syýahatyny guramak meýilleşdirilýär. Medeni miras boýunça halkara ylmy konferensiýa awgust aýynda meýilleşdirilýär, oňa taryhçylar, arheologlar, sungaty öwrenijiler, binagärlik gözlegçileri we beýleki hünärmenler gatnaşar.
Güýzde, oktýabr aýynda TÜRKSOÝ-a agza ýurtlaryň halkara ýaşlar forumy, türki halklaryň halk döredijiligine we amaly sungatyna bagyşlanan festiwal, konferensiýa we sergi, şeýle hem II TÜRKSOÝ teatr festiwaly geçiriler. Mundan başga-da, Türkmenisatnda noýabr aýynda «Gorkut ata» halkara film festiwalynyň ýeňijisi belli bolar. Şol aýda TÜRKSOÝ-a agza ýurtlaryň medeniýet ministrleriniň geňeşiniň mejlisi we türki dilli ýurtlaryň medeniýet we sungat ussatlarynyň jemleýji konserti geçiriler. Mundan başga-da, türki halklaryň taryhy we medeni mirasy barada filmler hepdeligini guramak, Änewiň taryhyna bagyşlanan žurnaly neşir etmek we milli teleýaýlymlarda ýaýlyma beriljek şu tema boýunça wideoşekilleri taýýarlamak meýilleşdirilýär.
Şeýle hem görnükli türkmen şahyry we akyldary Magtymguly Pyragynyň doglan gününiň 300 ýyllygyna bagyşlanyp çäreler geçiriler. Bu wakalar baý türki medeniýetiň mundan beýläk-de ösmegine goşant goşjak TÜRKSOÝ-yň çäginde hyzmatdaşlygy güýçlendirmäge uly itergi berer.
Halklaryň gepleşiklerinde medeniýetiň ähmiýetine we parahatçylygy goramak ýörelgesine düşünmek Türkmenistanyň täze taryhy döwürde alyp barýan işleriniň hemmesini görkezýär, bu bolsa ýurduň daşary syýasat strategiýasyndaky möhüm täsiri hökmünde ruhy we medeni baýlyklaryna bil baglaýandygyny görkezýär.
